Pashalleku i Shkodres ne syte e nje misionari katolik

[Labeati]

Mendoj se eshte interesante postimi i nje ditari 1756-1788 nga nje prift franceskan At Erasmo Balneo, lidhur me marrdhanjet e tij me Bushatliun e Pare te Shkodres Mehmet Pashe plakun, dhe me djalin e tij te vogel Mahmud, i cili me vone hyri ne histori si me i famshmi i vargut te Pashallekut te Bushatllijve ne Shkoder.

Keto burime historike jane shume te cmueshme sepse na japin edhe nje pasqyre te gjendjes shoqerore-fetare dhe marrdhanieve nderfetare mes Shqiptareve.

Ju kujtoj se eshte periudha kur 2 famije pashallaresh njera me origjine turke tjetra Bushatllijte e Mehmet Begut luftonin per kontrollin e qytetit.

Vereni se si ky themelues i Pashallekut kishte nje vizion te madh qe nuk e gjejme tek pashallaret e tjere te kohes, per perspektiven e zhvillimit ekonomik nepermjet tregtise me perendimin, vendosjen e rendit publik si parakusht per zhvillim, kur premton bashkepunim me malesoret katolike shqiptare, rindertime kishash etj, dhe debimin e turcelive nga vilajeti i Shkodres.

A nuk jane keto para-elemente te nje shteti (mini-shteti) etnik, e te nje ndergjegje kombetare?

Kjo vlen te diskutohet..


Nderkohe ju lutem te lexoni ne vijim historine intersante te misionarit franceskan te shek 18, perkthyer e treguar mjeshterisht nga nje tjeter sivella i tij 200 vjet me vone, At Zef Pllumi,franceskani 83 vjecar qe jeton sot ne Tirane.

Gjithashtu ju ftoj te diskutoni apo ofroni informacione te tjera...

Flm.

[Labeati]

Si u bana mjek personal i Mahmud Bushatit!

At Erasmo Balneo

Nga ditari i fratit françeskan në Shkodër në vitet 1756-1788

Pashalleku i Shkodrës në sytë e një misionari

Treguar prej At Zef Pllumit

Nji natë që shkova në shtëpi të Hajdar Agë Rusit, ndërsa ishim në darkë më tha:

-Zotni, nesër mbrama, të kërkoj me ma ba nji nderë. Duhet ta harxhojsh nji ditë ma tepër për mue këtu në Shkodër!...

- Si asht puna, çfarë nevoje ke?
- Nuk kam nevojë un por nji mik i emi shum i dashtun e i fuqishëm. Po ta kallxoj punën fill e për pe. Kur më çove fjalë se dojshe me ardhë shkova në Rmaj për me ble pak venë e raki për ju. Aty gjeta Mehmet Beg Bushatin. Ai asht burri ma i nderuem që ka Shkodra. Ta thashë ma parë se janë dy lloje myslimanësh shkodranë. Nji palë janë fanatikë t'egjër, por gjysa ose ma shumë janë besimtarë pa fanatizëm. Na e dijmë se Zoti ka krijue gjithshka për njerëzit, ashtu edhe venën e rakinë. Prandej shum burra myslimanë, kur duen me pi lanë fjalën ndër familje se po dalin me gjuejtë. Marrin kalin e zagarin e shkojnë ndër mejhana të krishtenëve e mbasi pijnë, bjenë edhe ndonji lepur, ose rosa , shepka o ndonji shpend tjetër sa mos me kthye në shtëpi pa gja. Kështu më ndonji edhe mue me Mehmet Begun. E gjeta aty tue pi raki. E pëveta për shëndet e për rob. Ishte keq e shum i shqetsuem.

- Kam djalin e vogël shum të sëmundë, më tha, e pres kur po des.

- Pse nuk e merr nji herë atë fratin e Hotit se ashtu heqim i mirë e me shumë shkollë: mendo se ma ka xjerrë vajzën prej vorrit e ma ka pru shëndoshë e mirë te shtëpia.

- Po nuk e njof, bre burrë, as nuk ia kam ndie kurr zanin. Po ti ban çmos e ma bjer te shtëpia.

Ia dhashë fjalën se kam me ta pru shumë shpejt mbasi më ka çue fjalë se don me ardhë, sepse venën e rakinë kam ardhë me i ble për atë. Tash ti kryej punët për të cilat ke ardhë e mandej do të shkojmë bashkë nji natë te ai. Me i shëndoshë djalin atij, ka me kenë një punë e madhe për zotninë tande. Po të thom se asht dera e parë e Shkodrës.

- Neszër e mbasnesër kam punët e mia, pra mbasnesër mbrama mundemi me shkue te ai.

Saraji i Mehmet Begut ishte i rrethuem me mure të nalta, pakgja mbi lumin drin, në shpatin e Kalasë së Shkodrës. Kishte trajtën e nji kuvendi rregulltarësh mesjetar: poshtë shtyllat e kjostri (hajati) të gjitha gurit nji cope, zbukurue me zogj ose me pllumba dhe lule. Poshtë ishte ahri i kualve, lopëve dhe dhomat e rojeve. Mehmet Begu kishte shum roje të pagueme prej tij të cilët ruejshin ditë e natë. U ngjitem nëpër shkallët e gurta. Në çardakun e madh kishte dalë vetë Mehmet Begu e na priu me zemër të gjanë. Që në pamjen e parë ai paraqitej nji burrë i jashtzakonshëm. Kur e pa V uken e madh, e kqyri me nji habi të madhe fort. Kur hime mbrendë n'atë dhomë shtrue me qylyma persianë e u shtrime ndër shilte, mbasi u njoftuem bashkë, iu suell Vukës:

- O burrë azgan, prej kah të kemi.

- Jam Vukë Frangu, vojvodë i Hotit dhe tue kenë kohë të vështira, i kam dalë për zot me e ruejtë jetën e fratit tonë.

- Të lumtë, o burrë i maleve, sepse kshtu zbardhet faqja e shqyptarve!

Mbasi pime kafet kërkova me pa fëmijët. I madhi, Mustafa, ish dhetë vjeç, ndërsa Mahmudi i vogël, tepër i ligshtë. E pëveta nanën:

- A asht shtatanik?

- Jo, m'u përgjegj, por ka le shumë i ligshtë, dhe ashtu vijon me kenë. Nuk përmirësohet.

N'e nesre nadje i thom Mehmet Begut:

- Më gjej dy okë elb dhe tre filxhana mjaltë. M'i prune me nji herë. Porosita që të vejshin në zjarm nji gjygym me ujë, derisa të vëlojë. E lava elbin e i holla mbrendë ujët e vëluem. Mbulonje me nji kapak e lenje deri në mbramje ose nesër. Kullonje langun e elbit, përzienje me tre filxhana mjaltë e keni me ia dhanë djalit të vogël me e pi sa të mundet në vend t'ujit.

- Pater, më tha Mehmet Begu, na ilaçet i kemi pasë në shtëpi e mos me dijtë gja! Qe, pra, se shka ban shkolla!

- Mehmet Beg, ilaçet kam me i punue atje në Hot, në malsi ku rri, por kët ju duht me ia dhanë në vend t'ujit. Nëpërmjet Hajdar Agës dërgo ndonji nieri e i merr te un.

- Jo, më tha Mehmeti, ti duhet me ardhë në kët shtëpi se asht e Zotit e e miqve të mirë e kam besim se ma shëndoshë kët djalë.

- E shëndoshë Zoti, i thashë.

Mehmet Begu nuk ishte nier i pashkollë; dinte përmendsh shum poezi persiane e arabe, kishte mjaft libra n'ato gjuhë e më tha se edhe ma shum kishte ndër shtëpiat e veta në Bushat e Kosmaç, se shkollën e kishte mbarue në Stambollë. Dukej nieri gjakftofët e nuk nxitohej as me tjerët. Vuna oroe se ai fliste me Hajdar Agën e me Vukën diçka me shum interesë. Vuka, megjithse i pashkollë, kishte zgjuetësinë e karakterin e malsorit shqiptar: shum i matun, i urtë e syxhixhë. E pashë mirë se po flitshin për gjendjen e qytetit të Shkodrës.

Mbasi punova barnat që më duheshin për Mahmudin e vogël, i bana za Vukës e u ulëm në Shkodër te shtëpia e Hajdar Agës e me atë shkuem persri rranxë kalasë, aty mbi breg të Drinit, te saraji i Mehmet Begut. Na priti me ma të madhen dashuni e bujari. Thirri gruen, nanen e Mahmudit të vogël e i tha:
- Ndigjoi mirë porositë e Fratit e merri ilaçet si të thotë ky.

Nana e Mahmudit më tha se djali ishte përmirësue mjaft, por ai langu tashti ishte në mbarim e duhej me ba nji tjetër. Ia shpjegova përdorimin e barnave. I kishem pru nji shirup dhe nji tjetër ilaç të trashë me tri lugë në ditë. Të gjitha ishin për forcimin e kolonës dhe të kocave.

Gjatë darkës, Mehmet Beg Bushati më tha:

- Ndigjo, o frati i Hotit!

- Na jemi tre e ti je nji. Na të tre kemi ba nji pleqni: Ti duhet të ma shëndoshish djalim tem dhe je i doemosdoshëm për të. Prandej kemi mendue që të rrijsh në Shkodër e mos të rrijsh ma në Hot. Njaty pertej Buenës, në lagjen Kishna, asht nji kishë e vjetër e rrenueme. Kët ta rregulloj me shpenzime të mija, gjithashtu nji ndërtesë të vogël për banimin tand. Kështu jemi shumë afër, na ndan vetëm Buena.

- Mehmet Beg, duhet ta dijsh se jam frat françeskan që nuk mund të vendosi un vetë, por vetëm i pari i em.

- Pater, kto janë punë tjera, të cilat të gjitha mund të rregullohen.

Kur fola për kto ngjarje me Pater Prefektin e Kastratit ai më tha:
- Ban si të shndrisin Zoti!... dhe jemi po në nji mendje me nji bashkjetesë kristiano-myslimane.

Ndërmjet lagjes Kazenë e Zarufë menjiherë u panë se filluen punimet për meremetimin e njajë kishe jo fort të vogël, muret e vjetra ishin të forta por sa nuk kishte pullaz, as dysheme.

- A i ke pa punimet si po shkojnë, më pëveti Mehmet Begu nji ditë në shtëpinë e tij.

- Jo, Mehmet Beg, e pse t'i shof?

- Po ti do të jetosh atje, se jo un, që kam saraje boll. Duhet të shkojsh me i pa dhe thueju ustallarve që t'i punojnë simbas qejfit tand.

Nuk vonova e shkova me e pa. Punohej mirë prej dy mjeshtrash e tre puntorësh: aty ranë aty gelqere. Kur pane Hajdar Agen, Vukën e mue, mjeshtrat u ulen prej muresh e puntorët lanë punën.

- Hajdar Aga, i thanë ata, si po të duket kjo puna e jonë?

- U lumshin duerët! Kët shtëpi që ua kam porositë nuk e kam për vedi, sepse ishte vakuf, e mos e thashtë Zoti me hi mbrendë, por e kam për njëkët burrë që asht këtu. A e njifni? Ky asht frati i Hotit e Mehmet Begu ktu don me i punue kishen e shtëpinë, prandej gjithshka t'u thotë ky, keni me ba ju! Ku ka me kenë i zoti i kësaj. A jeni të kshtenë?

- Shyqyr Zotit, po, Hajdar Agë.

- E kshtu keni me pasë Kishen e fratin ktu, prandej sa ma shpejt që të punoni, aq ma parë vjen edhe frati.

Kisha u krye shum shpejt se, për çudi, ajo i kishte në vend tre lterët e moçëm e kur i vunë pullazin, u pa se vetëm dritoret e gjata kishin nevojë për xhama, ashtu edhe dyshemja. Xhamat e dritoreve, u thashë mjeshtrave, do t'i porosis në Venedik, por më jepni masat. Shtëpia u qiti ma shum punë. Kur e larguen atë grumbull të madh gurësh e panë se shtëpia në katin e poshtëm ishte kenë gjysë në dhe, pështetun në mal, ndërsa kati i dytë i largohej malit. E ndërtuen si mendohej se ishte kenë. Ajo nëpër nji derë lidhej me kishën afër lterit kryesor. Kur e çuen deri në çati, ajo duel me tri oda poshtë e po aq edhe nalt. U mbulue me qeramidhe. Kur kjeshë në Venedik, porosita edhe tullat e mdha të bardha. Të gjitha i pagoi Mehmet Begu e kur u krye, e thirra për me ardhë me e pa, por më përgjegji se do të vinte Hajdar Aga, veç ulu në Shkodër sa ma parë.

Mbasi i rregullova fjalët me ipeshkvin, që rrinte në Bushat e me Patër Prefektin e Kastratit, u baja e rash në Shkodër. Kur muer vesh Mehmet Begu u gëzue sa s'ka e më tha:

- Ndigjo, frati ynë, se nuk po të thrass ma frati i Hotit, e shof mirë se djali i vogël poe merr vedin përditë e ma tepër edhe asht tue hangër çka t'i vejsh para e kshtu thomi na ?shëndeti vjen prej gojet?, por ti nuk duhet me iu da. Kam mendue që me të lanë ty që me i mësue edhe ato gjuhët e lëtinit, për të tjerat mendoj vetë. Sot e mbrapa njiky Vuka që ke ti, nuk të duhet kurrgja ty, ndërsa mue po. Ti e ke pa se na po luftojmë mes vedit mes dy tarafesh pa ia nda. Pa ta kishem kët afër vedit, atëhere e dij se më rrin kryhet në vend.

- Për kët fol me Vukën e jo me mue.

- Me Vukën kam folë e kishte me ardhë me gjith qejf, por thotë asht marre me e lanë tash fratin, prandej e ke ti në dorë.

- Sa për mue, merr Vukën, tanë Hotin e të tana malet e mëdha, por me nji qyshk me i lanë të lirë në fe të Krishtit e jo me i ngushtue, se asht gjynah para Zotit: ata janë fukara, pa kurrgja mbas shpirtit, i vetmi gëzim që kanë e i ngushëllon kjo feja e jonë.

- Qe besa e burrave!...

- Jo, Mehmet Beg, besa e burrave jepet para burrave, ku i kam Vukën e Hajdar Agën? Besa e Zotit jepet vetëm para Zotit.

Mehmet Begu çoi e thirri Hajdar Agën e Vukën që ishin aty mbrendë në saraj. Porsa erdhën ata e pa u ulë Mehmet Begu foli:

(vijon )

[Labeati]

(vijon nga postimi meparshem)

Si u bana mjek personal i Mahmud Bushatit!

At Erasmo Balneo


- Ndigjoni mirë si ti Hajdar Agë Rusi i Shkodrës, dhe ti Vukë Frangu i Hotit, njetash sa fola me kët fratin tanë për punën e Vukës. Ky më tha se më jepte në taraf jo vetëm Vukë Vojvoden, por të gjith burrat e Maleve të mëdha, mjaft që t'u jepshem lirinë e fesë së vet dhe mos t'i trazonte kurrkush për atë. U thirra burra, që t'i jap besen ktij fratit se:?Pasha Allahun! Pasha të madhin Zot e Krishtin tuej, n'e marrët fuqinë në dorë Mehmet Begu ka me i sigurue lirinë të gjith të kështenëve për punët e fesë barabar si turqve e kam me punue me drejtësinë ma të madhe e as nuk kam me lanë pashë turçeli me hi në kët vend sa të jemi gjallë?!... Ndigjove, frat?

- Ta priftë Zoti mbarë.

Kur u ulen burrat, Mehmet Begu i thotë Hajdar Agës: Sonte po bajmë gostë, dërgo ndokend të na i gjejë rakinë e venën!... Hajdar Aga i tha se po çonte dikend në Kishna e në Kazenë se aty do të gjindeshin shum afër, mbasi banojnë të krishtentë.

Kur u shtrue darka, Mehmet Begu foli:

- Gjithmonë kam pasë ndërmend me ba punë të mira e të mara për kët vend të shkretë, i cili ka mbetë si berret pa çoban e po mbyten njani me tjetrin kot së koti: jo jam Terzi, jo jam Tabak, e nderkaq jetën e vorfninë po i kanë barabar. Nuk kam dijtë kurrkah me ia nisë, por sot ky frati i ynë më ka qitë në shteg: punët e Shkodrës i rregullojnë burrat e maleve të mëdha!... Sa burra mund qesin këto male?
- Sa don ti?- i thotë Vuka. Sa don? Treqint t'i jep Hoti, treqind Gruda e katërqind Triepshi. Kemi ktu ma afer: treqind Gruda e katerqind Triepshi. Kemi këtu ma afër: treqind Kastrati e katërqind Triepshi. Kemi këtu ma afër: treqind Kastrati e pesëqind Shkreli, pa numrue Rranxat: Reç e Lohe. Kemi Kelmendin me pesëqind burra a të dune tjerë Mehmet Begu?

- E kush asht i zoti me i mbledhë kta burra?

- Për njëkta i ke në dorë teme kur t'i duesh, Mehmet Beg! Ti vetëm fol e ne na ke ujq malit, tha Vukë Frangu i Hotit.

- Çka mendon, ti frati i ynë? ? tha Mehmet Begu!

- Në kjoftë se don tjerë edhe kaq mundem me folë me vllazënt e mi që i kam në Dukagjin, Shalë e Shosh, Pult e Dushman, Vilë e Shllak, por më duhet me folë përpara me vllazënt e mi, fretën.

- Çka thue, Hajdar Agë Rusi?

- Mehmet Beg të vijnë mbrapa aq burra, aq sa mundesh me luftue edhe me padishahun.

- Sonte më keni ba Pashë në Kala të Shkodrës, sonte me fla ,ë por të shohim si dalin punët!...

Kur u çue sofra, u tha dy burrave:

- Ndigjoni, burra. Besa që sonte u vu ndër kto saraje, sot e mbrapa duhet të perpiqeni me i vu në veprim ju të dy si ndër turq ashtu ndër të krishtenë. Ju të dy bashkë keni me folë me male se fatet e Shkodrës nuk janë në dyer të shkodranve por, si thotë frati, ndër duer të maleve të mëdha. Qysh nesër fillonje punën ju të dy e në krye të dy javëve due që të ndahet puna për po ose për jo. Tash shkoni e ma bashi naten e mirë sepse kam edhe dy fjalë me fratin. Thoni baxhisë të vijë ketu me Mahmudin e vogel.

Grueja e Mehmet Begut erdh me djalin e vogel që porsa e kishte zgjue prej gjumit.

- Mehmet Beg, ma mirë e shofim neser se si asht.

- Asht shumë mirë, tha grueja, e ka marrë vedin aq mirë, sa nuk ma merrte mendja.

- Nedër nade shohim, thashë.

- Ndigjo, o frati ynë se i kemi edhe dy fjalë bashkë. Un ndër mend të mija gjithmonë kam përblue punë të mëdha. Por kah me ia nisë? Nuk dijshem. Ti ma diftove shtegun. Por duhet me e dijtë se ata malcorë që vijnë mbas meje, me krye në rrezik, a e mendon se duhet të shpërblehen? Mos e thashtë Zoti me u hi në hak!... Prandej duhen pare... e ku ma i marrë?... E vertetë që kam mylqe të mëdha shum, kam drithë sa të duesh, kam voj, kam lesh, kam li, kam lëkura, kam mjaltë. Ktu nuk shiten e po jashtë, atje në Venedik a shiten? Duhet nji tregti e madhe për me fitue pare të madhe, në mënyrë që edhe malcorët e shkretë t'i mbajnë familjet e veta. Çka më thue? A mundesh me më ndihmue në kët pikë?... E dij se je prej dheut të lëtinit, por as ti nuk ke dalë prej shkambit. Ma merr mendja që edhe ti rob e fis ke e edhe ata kanë nevojë me shitë e me ble. A ta merr mendja me ba bashkë nji lidhje tregtare Shkodër-Venedik?

- Ndigjo, Mehmet Beg, un jam prej dheut të letinit por fisi e familja eme jashtë fshatarë, bujq që lëvrojnë token e mbajnë bagëtinë. Nuk jemi tregtarë. Megjithkëta do të përpiqem me u vu në perpjekje me tregtarët e Venedikut që ty mund t'interesojnë. Kam me të porositë se je nier i ndershem e besnik. Kaq mund të baj për ty në tregti. Ma gjatë nuk mund të shkoj.

- O frati ynë, un po mendoj për nji t'ardhme që nuk asht pranue as nga të vjetrit as nga të rijt. Skelat tona sot nuk punojnë sepse nuk kanë siguri. Anijet tona nuk ngarkohen as me nji të pesten e mallit; kanë frigë nga piratët e Ulqinit. Skela e Shkodrës në fakt asht e mbyllun për të gjith. Luftat e mbrendshme na kanë shkatërrue!... Mendoj gjithshka me shkue në vend të vet, sejcili me gëzue punen e mundin e vet e tokën e vet. Mendoj mos me lanë kurrnji zullumqar mbi tokë. Kto punë mund bahen vetëm me malcorë, por ata duhet me i pague se përndryshej plaçkisin e rrenojnë për me xjerrë hakun e vet. Mos e thashtë Zoti që Mehmet Begu t'i shtien malcorët me plaçkitë. Prandej duhen pare e paret fitohen vetem me tregti.

- Mehemet Beg, hajr e baftë Zoti, se atij nuk i mungon kurrgja. Ti duhet të mendojsh mirë për vedi edhe për të tjerët, hec në rrugë të drejtë e Zoti ka me të ndihmue!...

- Amin!...